یک کلاغ چهل کلاغ‌های مجازی

این روز‌ها یکی از مهم‌ترین مسائل و معضلات رایج استفاده از شبکه‌های اجتماعی در ایران و سراسر دنیا افزایش رشد شایعات در فضای مجازی است. تقریبا محال است کاربر یکی از شبکه‌های اجتماعی باشید و در طول روز با اطلاعات نادرست و دروغ مواجه نشوید و حتی ممکن است به‌طور ناخواسته موجب پخش این شایعات در شبکه‌های اجتماعی شوید. پخش و انتشار یک شایعه در شبکه‌های اجتماعی شاید با فشردن دکمه بازنشر کسری از ثانیه زمان برد، اما تاثیرات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و حتی اقتصادی این کار می‌تواند بسیار وسیع و دور از تصور کاربران باشد. دکتر معصومه اسمعیل نژاد، کارشناس رسانه در تعریف شایعه می‌گوید، شایعه به حرفی بی مدرک و سند گفته می -شود، در شایعه موضوع و مخاطب اهمیت دارد، اما فرستنده پیام هر بار عوض می‌شود و هر بار مطلب نویی اضافه می‌شود، شاید به همین دلیل به شایعه در ادبیات ایران یک کلاغ چهل کلاغ نیز گفته می‌شود. فضای مجازی به دلیل ویژگی‌هایی همچون هویت نامعلوم منبع پیام، سرعت بالای انتشار، بالا بودن مخاطبان پیام که همگی می‌توانند در نقش فرستنده نیز عمل کنند بستر مناسبی را برای توسعه شایعات فراهم کرده است. شایعات منتشر شده در فضای مجازی عمدتا در چند گروه عمده دسته‌بندی می‌شوند. یکی از این گروه‌ها شایعاتی است که مربوط به خطرات طبیعی یا اجتماعی می‌شود. مانند خبر‌هایی که در سال گذشته بعد از وقوع زلزله در تهران و چند استان دیگر در مورد پیشگویی‌های احتمالی زمان زلزله به دروغ از طرف مرکز لرزه‌نگاری در فضای مجازی منتشر می‌شد. خبر‌های کذب در مورد شیوع بیماری‌های واگیردار، اسیدپاشی‌های خیابانی و حملات تروریستی همگی در این گروه قرار می‌گیرند و انتشار این شایعات موجب نگرانی و تشویش افکار عمومی می‌شود. گروه بعدی شایعاتی است که در مورد افراد مشهور منتشر می‌شود که اخبار مربوط به ازدواج، طلاق و مرگ و میر این افراد از شایع‌ترین خبر‌ها در این گروه است. مانند خبر‌هایی که بار‌ها در مورد مرگ بعضی هنرمندان و یا ازدواج آن‌ها در فضای مجازی دست به دست شده است. دسته دیگر شایعاتی است که مربوط به مسائل دینی می‌شود و با هدف سخره گرفتن احکام دین موضوعاتی را به دروغ و ناقص از مسائل دینی در فضای مجازی منتشر می‌کنند. گروه بعدی شایعاتی است که در مورد خود شبکه‌های اجتماعی مطرح می‌شود و مورادی همچون فیلتر و عدم فیلتر آن‌ها و یا موضوعاتی همچون پرداخت حق عضویت از این قبیل می‌باشد. دسته بعدی مربوط به شایعات انتخاباتی می‌شود. اصولا در زمان‌های نزدیک به انتخابات و حین برگزاری آن تا اعلام نتایج به دلیل حساسیت بالا و فضای رقابتی که شکل می‌گیرد فضا برای بروز شایعات بیشتر از قبل فراهم می‌شود. شایعات قبل از انتخاباتی عموما توسط طرفداران کاندیدا‌ها برای تخریب رقیب در ذهن مخاطبان صورت می‌گیرد و دروغ‌هایی را با عناوین جذاب همچون افشای اسناد پشت پرده نامزد‌های انتخابات در فضای مجازی گسترش می‌دهند. در حین انتخابات نیز خبر‌های مربوط به تقلب در انتخابات و گمانه‌زنی در مورد نامزد‌های پیروز بیش از موضوعات دیگر فراگیر می‌شود. دسته بعدی شایعاتی می‌شود که مربوط به مباحث اقتصادی مردم می‌شود و گسترش آن‌ها می‌تواند تاثیر بالایی در معاملات اقتصادی داشته باشد. مانند خبر‌هایی که از کمبود یا گرانی قریب‌الوقوع بعضی کالا‌ها منتشر می‌شود و از طریق نگران کردن مردم تقاضای آن کالا افزایش می‌یابد و در نهایت منجر به افزایش قیمت آن در بازار می‌گردد مانند خبر‌های مربوط به گرانی مرغ، میوه، شکر، مواد شوینده و... همچنین از ابتدای سال ۹۷ و شروع افزایش قیمت مداوم نرخ ارز و طلا نیز فضای مجازی تاثیر به سزایی داشت تا جاییکه رئیس بانک مرکزی رسما از شایعات و خبرسازی تلگرام به عنوان یکی از عوامل افزایش نرخ ارز یاد برد. گروه بعدی شایعاتی است که مسائل سیاسی و حکومتی کشور‌ها مربوط می‌شود. منبع این شایعات عمدتا سرویس‌های جاسوسی کشور‌های متخاصم هستند و با هدف مشخص ضربه زدن به نظام سیاسی یک کشور اقدام به خبرسازی و تولید شایعه می‌کنند. رواج این مدل شایعات در کشور‌های مستقل و آزادی‌خواده که مورد دشمنی قرار گرفته‌اند بیشتر از سایر کشور‌ها است. در منطقه خاورمیانه مردم ایران، عراق و سوریه بیش از سایر کشور‌ها با این شایعات مواجه می‌شوند. در این کشور‌ها کوچکترین اعتراض اجتماعی مردم با همراهی جاسوسان اطلاعاتی که در پوشش معترض ظاهر می‌شوند می‌تواند به بحران تبدیل شود. مانند آنچه که در سوریه اتفاق افتاد و شرایط این کشور را با ضربه‌های سیاسی و جنگ سال‌ها به عقب برد. شایعاتی که در سال‌های اخیر در کشور ما منتشر می‌شود نیز همان شرایط ایجاد شده در سوریه و عراق را دنبال می‌کند. همچنین دشمن برای ضربه زدن به اتحاد کشور‌ها سعی در برانگیختن مردم کشور‌ها علیه یکدیگر دارد. مانند شایعاتی که در مورد کمک‌های مالی ایران به عراق، سوریه، لبنان و فلسطین می‌شود. شایعه‌ای که اخیرا در ماه مبارک رمضان در مورد انتقال پول مردم ایران توسط کمیته امداد برای افطاری دادن به فلسطینی‌ها منتشر شد نمونه‌ای از آن بود. نیرو‌های دشمن ابتدا با ترویج این تصاویر و اخبار در زمانی که بسیاری از مردم در داخل با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند فضا را مهیا کردند و سپس با فرستادن نیرو‌های خود در میان مردم و تشویق آن‌ها برای آتش کشیدن صندوق‌های صدقات سعی در ایجاد بحران داشتند. در حالیکه کمک‌های مالی کمیته امداد صرفا در داخل کشور تقسیم می‌گردد و افطاری‌های نشان داده شده از کمک‌های مردمی به کشور فلسطین هزینه شده بود. در تجمعات اخیر عراق نیز نمونه‌ای از شایعات را شاهدیم درحالیکه به مردم ایران می‌گویند قطعی برق به دلیل صادرات آن به عراق است در شبکه‌های اجتماعی به مردم عراق گفته می‌شود نابسمانی‌های اقتصادی به دلیل آن است که ایران منابع مالی شما را مصرف می‌کند.